Η μετάνοια στον Μεγάλο Κανόνα

«Ψυχή μου, Ψυχή μου, ἀνάστα τί καθεύδεις; Τό τέλος έγγίζει καί μέλλεις θορυβεῖσθαι. Ἀνάνηψον οὖν, ἵνα φείσηταί σου Χριστός ὁ Θεός, ὁ πανταχοῦ παρών καί τά πάντα πληρῶν».

Σε αυτό το εξαίσιο κοντάκιο συνοψίζεται το απαύγασμα της θεολογίας του μεγάλου Κανόνος του Αγίου Ανδρέου Κρήτης, ο οποίος αποτελεί ένα εγερτήριο σάλπισμα που αποβλέπει να φέρει τον άνθρωπο σε συναίσθηση της αμαρτωλότητάς του και να τον οδηγήσει μέσα από τη συντριβή και τη μετάνοια κοντά στο Θεό. Ο συγγραφέας προτρέπει την ψυχή του κάθε ανθρώπου να είναι σε εγρήγορση και επαγρύπνηση γιατί το τέλος της είναι εγγύς. Την προτρέπει λοιπόν με την προστακτική "ἀνάνηψον" να σηκωθεί απ' τον ύπνο της αμαρτίας και να μετανοήσει, έτσι ώστε ο Κύριος μας Ιησούς Χριστός, ο οποίος βρίσκεται παντού και γεμίζει τα πάντα με την παρουσία του, να την λυπηθεί και να την ελεήσει. 

Η περίοδος της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι ένα στάδιο εσωτερικής διεργασίας και αυτό–συναίσθησης. Επειδή όλοι μας όμως είμαστε απόγονοι του πεπτωκότος Αδάμ γίνεται ένας επίπονος αγώνας συναίσθησης της αμαρτωλότητας και μετανοίας. Γι’ αυτό ακριβώς το λόγο, η αγίαυμας Εκκλησία όρισε να κυριαρχεί στις ακολουθίες το κατανυκτικό βιβλίο του Τριωδίου το οποίο με τους ύμνους και κανόνες που περιέχει βοηθά προς αυτό τον κάθε πιστό.

«Τῆς μετανοίας ἄνοιξόν μοι πύλας, Ζωοδότα». Πολύ όμορφα παρακαλεί ο υμνογράφος και διά μέσου αυτού όλη η Εκκλησία να μας ανοίξει ο ζωοδότης Χριστός τις πύλες της μετανοίας, προκειμένου να περάσουμε απ' αυτό το δύσκολο στάδιο και να οδηγηθούμε στο δρόμο της επιστροφής προς τον Θεό. Άλλωστε, οι ύμνοι που περιέχονται στο βιβλίο του Τριωδίου έχουν συντεθεί από Αγίους της εκκλησίας μας, οι οποίοι διέβησαν τις πύλες της μετανοίας και έτσι εισήλθαν ενδόξως και στην αιώνια ζωή. Ένας από αυτούς τους Αγίους είναι και ο Άγιος Ανδρέας Επίσκοπος Κρήτης, του οποίου ο κανόνας είναι ίσως ο πιο χαρακτηριστικός της περιόδου αφού κυριαρχείται από τα αισθήματα μετανοίας, αυτομεμψίας και θερμής έκκλησης του ελέους του Θεού. 

Ο Μεγάλος Κανόνας ψάλλεται τμηματικά κατά την πρώτη εβδομάδα της Μεγάλης Σαρακοστής και ολόκληρος την Πέμπτη της Ε΄ εβδομάδας των Νηστειών, αποδεικνύοντας ότι απ’ την αρχή ως το τέλος είναι η κατεξοχήν περίοδος μετανοίας και δι’ αυτής συγχωρήσεως των αμαρτιών μας.

Με μοναδική τέχνη ο Άγιος Ανδρέας συνυφαίνει τα μεγάλα βιβλικά θέματα : Αδάμ και Εύα, Παράδεισος - πτώση, Πατριάρχες, Νώε, Δαυίδ, Γη της Επαγγελίας και τελικά Χριστός και Εκκλησία. Τα γεγονότα της ιερής ιστορίας παρουσιάζονται σαν γεγονότα της ζωής μου, δηλαδή καθενός ξεχωριστά. Οι ενέργειες του Θεού στο παρελθόν αποβλέπουν στη σωτηρία μου, ενώ η τραγωδία της αμαρτίας παρουσιάζεται στο κανόνα ως δική μου τραγωδία. 

Αυτός ο σκοπός επιτυγχάνεται και μέσω της μελωδίας του Μ. Κανόνος. Η βυζαντινή μουσική, μέσω της ποικιλίας των ήχων και των ιδιωμάτων που παρουσιάζει, προσπαθεί σε όλες τις εκφάνσεις τις να επενδύσει τον Θείο Λόγο. Καθ’ όλη την διάρκεια του Μ. Κανόνος αλλά και της Μ. Εβδομάδας ο ήχος που χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο είναι ο πλάγιος του Δευτέρου. Ο συγκεκριμένος ήχος με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του παρομοιάζεται γλυκός σαν το μέλι και ευχάριστος στη ψυχή αλλά συνάμα και ιδιαίτερα κατανυκτικός, εκφραστικός του πένθους και της συντριβής της καρδιάς.

Προτού, όμως, εξετάσουμε μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα μετανοίας στο Μ. Κανόνα, ας δούμε πώς οι πατέρες της εκκλησία μας και οι σύγχρονοι γέροντες προσέγγισαν θεολογικά και πώς όρισαν την έννοια της μετάνοιας (1). Ο Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος μας αναφέρει, ότι η μετάνοια "είναι η θύρα που βγάζει τον άνθρωπον από το σκοτάδι και τον βάζει στο φως". Οι αδελφοί Ιγνάτιος και Κάλλιστος Ξανθόπουλοι μας διαβεβαιώνουν ότι μετάνοια είναι «χάρις μετά χάριν» που εδόθη στους ανθρώπους, δηλαδή, ξαναζωντάνεμα της χάριτος που λάβαμε διά του αγίου Βαπτίσματος που έχει ως αποτέλεσμα την δεύτερη αναγέννηση του ανθρώπου. Η μετάνοια είναι για τον άνθρωπο η θύρα του ελέους, που ανοίγεται σε όσους επιδιώξουν να εισέλθουν σε αυτή, ενώ με την συγκεκριμένη διαδικασία ονομάζεται και η κίνηση επανόδου εκεί απ’ όπου κάποιος έφυγε. Ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος μας πληροφορεί ότι η μετάνοια αρχίζει με την αποχή του ανθρώπου από το κακό και αναφέρει ότι "αποχή κακού, αρχή μετανοίας" πράγμα που έχει ως συνέπεια η αρχή μετανοίας να γίνει αρχή σωτηρίας για τον άνθρωπο. Μετάνοια, λοιπόν, είναι η απόφαση του ανθρώπου να εγκαταλείψει τον πρότερον κακό βίο του και να επανέλθει στον τρόπο ζωής που δίδαξε ο Χριστός. Ο σύγχρονος μας όσιος Πορφύριος αναφέρει για το μυστήριο της Ιεράς Εξομολογήσεως τα εξής: "είχα κάνει πολλές αμαρτίες, οι οποίες μέχρι σήμερα έγιναν πάρα πολλές, εγώ αισθάνομαι ότι είμαι ο πιο αμαρτωλός άνθρωπος του κόσμου. Όσα ενθυμούμουν βεβαίως τα εξομολογήθηκα και γνωρίζω ότι γι’ αυτά που εξομολογήθηκα με συγχώρεσε ο Θεός", ενώ ο Γέροντας Παΐσιος τονίζει ότι με την μετάνοια και την εξομολόγηση ανοίγει η πύλη του ουρανού και έρχεται πλούσια η χάρη του Θεού στον άνθρωπο. Συγκεκριμένα αναφέρει: "πριν την εξομολόγηση στη κορυφή υπάρχει ομίχλη, ο άνθρωπος βλέπει θαμπά και δικαιολογεί τα σφάλματά του γιατί ο νους του είναι σκοτισμένος από τις αμαρτίες. Με το μυστήριο της εξομολογήσεως φεύγει η ομίχλη και καθαρίζει ο ορίζοντας". Έτσι η μετάνοια κατά τον Γέροντα Μωυσή τον Αγιορείτη ξεκινά από τα βάθη της καρδιάς, ολοκληρώνεται όμως απαραίτητα στο μυστήριο της Θείας και Ιεράς Εξομολογήσεως. 

Ο Άγιος Ανδρέας Κρήτης παραθέτει στη πρώτη ωδή του Μ. Κανόνος την πτώση των πρωτοπλάστων η οποία είχε ως αποτέλεσμα την απομάκρυνση του ανθρώπου από τον Θεό. Αν οι πρωτόπλαστοι είχαν μετανοήσει, τότε ο Θεός δεν θα προέβαινε στην έξωσή τους από τον Παράδεισο. Εφόσον, όμως, οι πρωτόπλαστοι δεν το είπαν εκείνη την χρονική στιγμή, ο Θεός έδωσε την δυνατότητα στους ανθρώπους με την Σάρκωση του Υιού και Λόγου του Θεού Ιησού Χριστού, την Σταύρωση και την Ανάληψή Του να μετανοήσουν και να επιστρέψουν στο απολεσθέν αρχαίο κάλος τους. Αυτό άλλωστε εννοείται και στη δ’ ωδή του κανόνος όπου αναφέρεται: "Εἰργάσω τήν σωτηρίαν ἐν μέσῳ τῆς γῆς, ὁ Κτίστης, ἵνα σωθῶμεν…ἐκουσίως ξύλῳ ἐνεσταύρωσαι .. Ἡ Ἐδέμ κλεισθεῖσα ἀνεώγνυτο", όπου με πολύ όμορφο τρόπο εννοείται η σωτηρία που προήλθε από τον σταυρικό Θάνατο του Ιησού Χριστού που είχε ως αποτέλεσμα να ανανεωθεί ο άνθρωπος από την παλαιά αμαυρωθείσα κατάσταση και να έχει την δυνατότητα να επιστρέψει στον Παράδεισο. Παράλληλα με την εικόνα των πρωτοπλάστων ο Άγιος Ανδρέας Κρήτης παραθέτει την ψυχή των ανθρώπων, η οποία παρόμοια όπως έκαναν τότε οι πρωτόπλαστοι, γεύεται τον καρπό της αμαρτίας και απομακρύνεται από τον Θεό. Έτσι παρουσιάζεται μέσα στο κανόνα η αμαρτία να ράβει τους δερμάτινους χιτώνες στον άνθρωπο και να τον ξεγυμνώνει από την θεοΰφαντη στολή του και ο άνθρωπος να ομολογεί στο Θεό την μόλυνση του Κατ’ εικόνα και του Καθ’ ομοίωσιν. Ωστόσο, σημαντικό κρίνεται να τονισθεί ότι αν και με την αμαρτία του Αδάμ εκδιώχθηκε μαζί του και όλη η ανθρωπότητα, δεν σημαίνει ότι ο Αδάμ συνεχίζει να είναι ένοχος της δικιάς μας κατάστασης. Αυτό συμβαίνει γιατί με την ολοκλήρωση του σχεδίου της Θείας Οικονομίας ο καθένας από εμάς είναι προσωπικώς υπεύθυνος για το αν προτιμά να μένει στη πτώση του προπάτορος Αδάμ, απορρίπτοντας την επιστροφή του στο παραδείσιο κάλλος. 

Μέσα από την πλειάδα παλαιοδιαθηκικών θεμάτων που χρησιμοποιεί ο Άγιος Ανδρέας ξεχωρίζει η μνεία του στον προφητάνακτα Δαυίδ. Ο Δαυίδ, ο πρόγονος του Χριστού, κάποτε έπραξε διπλή αμαρτία. Και όπως πολύ όμορφα και ποιητικά ο Μεγάλος Κανόνας αναφέρει: "τοξεύτηκε απ’ τα βέλη της μοιχείας και νικήθηκε απ’ το δόρυ της ποινής του φόνου". Ωστόσο, κατάφερε να σηκωθεί από τον βόρβορο της αμαρτίας και να μετανοήσει αληθινώς λέγοντας προς τον Θεό το "Ἐλέησόν με", χαρίζοντας σε όλους εμάς τον θαυμάσιο Ν΄ Ψαλμό που ακούγεται στις περισσότερες ακολουθίες της Ορθοδόξου Εκκλησίας και αποτελεί παράδειγμα μετανοίας και συντριβής της καρδιάς. Ο Μεγάλος Κανόνας κατά το συγκεκριμένο βιβλικό παράδειγμα αμαρτίας και μετάνοιας αντιπαραθέτει την ψυχή του ανθρώπου, η οποία αν και βλέπει τρανά παραδείγματα μετανοίας παραμένει στην αμαρτία και δεν δείχνει στο Θεό μετάνοια. Μία μετάνοια που προέρχεται από τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου και εξωτερικεύεται από τα δάκρυα. Γι’ αυτό σε αρκετά σημεία του Μ. Κανόνος υπάρχει η ικεσία του ανθρώπου προς τον φιλάνθρωπο Θεό να Τον πλύνει με το λουτρό των δακρύων του και να κάνει μέσω της μετανοίας του την ψυχή του λευκή σαν το χιόνι.

Αυτή την ικεσία του παλαιού ανθρώπου εκπλήρωσε η ενανθρώπιση του Υιού και Λόγου του Θεού, Ιησού Χριστού. Στην Θ΄ ωδή ο κανόνας μας πληροφορεί ότι ο Χριστός έγινε άνθρωπος και κάλεσε σε μετάνοια ληστές και πόρνες ανοίγοντας σε όλους τους ανθρώπους που θα μετανοήσουν και θα δεχτούν να τον ακολουθήσουν, την θύρα της βασιλείας. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Άγιος Ανδρέας κάνει ιδιαίτερη μνεία στα παραδείγματα του τελώνη, της πόρνης και του ληστού. Ο τελώνης με την συμπεριφορά του κέρδισε την σωτηρία λέγοντας "ἱλάσθητί μοι τῶ ἁμαρτωλῶ". Η πόρνη απαρνιόταν την αμαρτωλή ζωή εκχέοντας το μύρο μαζί με δάκρυα στα πόδια του Κυρίου και τέλος σκουπίζοντας τα με τις τρίχες της κεφαλής της, δείχνοντας με αυτόν τον τρόπο την μετάνοιά της, ενώ ο ληστής, αν και ο βίος του ήταν βεβαρημένος, κατάφερε προ του Θανάτου του να μετανοήσει, να συγχωρηθεί από τον Ιησού Χριστό μας και να καταστεί ο πρώτος πολίτης του παραδείσου. Την συγκεκριμένη κατάσταση έζησε και η οσία Μαρία η Αιγυπτία της οποίας το παράδειγμα μετανοίας παρατίθεται στο Μ. Κανόνα και η αγία μας εκκλησία το τοποθετεί την Ε΄Κυριακή των Νηστειών, δείχνοντας μ' αυτόν τον τρόπο ότι ο καθένας από μας μπορεί μέσω της αληθινής μετάνοιας και εν συνεχεία της εξομολογήσεως να απαλλαγεί από τον πρότερο κακό βίο και με αυτόν τον τρόπο να δημιουργήσει την βάση για να οικοδομηθεί η σωτηρία μας.

Αυτά, λοιπόν, μας ζητά να ακολουθήσουμε ο Άγιος Ανδρέας Κρήτη μέσα απ' τον εξαίσιο κανόνα που συνέγραψε. Καλούμαστε να ζητήσουμε από τον πανάγαθο Θεό να μας λυτρώσει πριν απ' την τελευταία μας στιγμή με την αρετή και την μετάνοια κραυγάζοντας δυνατά όπως ο Τελώνης το : «Λύτρωσέ με Σωτήρα μου», να δακρύσουμε όπως η πόρνη, αλλά να πούμε ειλικρινώς και με πλήρη συναίσθηση της αμαρτωλότητάς μας, όπως και ο ληστής στο σταυρό το «μνήσθητί μου» για να αξιωθούμε να ακούσουμε, όπως και αυτός απ' το στόμα του Ιησού Χριστού το «Σήμερον μετ’ ἐμοῦ ἔσῃ ἐν τῶ Παραδείσῳ».

1) βλ.  Χ.Γ. Σωτηρόπουλος, "Το απαραίτητο της μετανοιας στη σωτηρια των ανθρώπων", στο: Κοινωνικά και Θεολογικά Θέματα, Αθήνα 1998


του Δημητρίου Αποστολάκη