ΟΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΕΥΧΗΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ ΝΕΙΛΟΥ ΤΟΥ ΑΣΚΗΤΟΥ «ΠΕΡΙ ΠΡΟΣΕΥΧΗΣ»

Ἀρχιμ. Κυρίλλου Κεφαλόπουλου

''Ἀδιαλείπτως προσεύχεσθε, ἐν παντί εὐχαριστεῖτε, τοῦτο γάρ θέλημα Θεοῦ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ εἰς ὑμᾶς''(Α΄ Θεσ. 5,17-18). Τό θέλημα τοῦ Θεοῦ εἶναι νά προσευχόμασθε συνεχῶς (''ἀδιαλείπτως'') καί σέ κάθε περίπτωση. Ὁ ἲδιος ὁ Χριστός παροτρύνει τούς Μαθητές Του ''πάντοτε προσεύχεσθε'' (Λκ. 18,1), καί νά βρίσκονται πάντα σέ πνευματική ἐγρήγορση μέσω τῆς προσευχῆς ''γρηγορεῖτε καί προσεύχεσθε, ἳνα μή εἰσέλθητε εἰς πειρασμόν'' (Ματθ. 26,4).

Ἡ προσευχή, σύμφωνα μέ τούς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ἀνήκει στίς καλές τέχνες, εἶναι τέχνη πνευματική. Οἱ Πατέρες, οἱ ἀσκητές καί οἱ ἡσυχαστές τῆς ἐρήμου, πού ἒκαναν ὃλη τους τή ζωή μία συνεχή προσευχή, ὣστε ὁ Ἃγ. Γρηγόριος ὁ Θεολόγος νά λέει ὃτι καλύτερα νά μνημονεύουμε στήν προσευχή μας τό Θεό παρά νά ἀναπνέουμε (''μνημονευτέον Θεοῦ ἢ ἀναπνευστέον''), ἐφ' ὃσον ἡ προσευχή ἀποτελεῖ τό ὀξυγόνο τῆς πνευματικῆς ζωῆς, αὐτοί λοιπόν οἱ ἀσκητικοί πατέρες κατεῖχαν πλήρως τήν τέχνη τῆς προσευχῆς, καί μάλιστα μᾶς δίνουν καί ὡραίους ὁρισμούς τῆς προσευχῆς. Γιά παράδειγμα, ὁ Ἃγ. Γρηγόριος ὁ Παλαμάς λέει ὃτι ἡ προσευχή εἶναι ''εὐχή καθαρή και ἂυλη, πού ἐπιδιώκει νά ἑνώσει τόν προσευχόμενο μέ τό Θεό'' πρός ''θεϊκή ἀνάταση καί ἓνωση'', εἶναι ''ὁμιλία τοῦ νοῦ μέ τόν Θεό'', ὃπως τονίζει ὁ Ἃγ. Ἰωάννης τῆς Κλίμακος.

Οἱ Πατέρες τῆς συνεχοῦς καί ἀδιαλείπτου νοερᾶς προσευχῆς, οἱ λεγόμενοι νηπτικοί, πολλά ἒχουν γράψει γιά τήν ἐπιστήμη τῆς προσευχῆς, τούς τρόπους, τίς τεχνικές, τίς πνευματικές προϋποθέσεις, τήν ποιότητα καί τό περιεχόμενο τῆς προσευχῆς. Στό παρόν σύντομό μας πόνημα θά ἐξετάσουμε τό πῶς ἀντιλαμβάνεται τά θέματα αὐτά καί τίς πρακτικές συμβουλές πού μᾶς δίνει ἓνας ἀπό τούς νηπτικούς Πατέρες τῆς ''Φιλοκαλίας'', ὁ Ὃσιος Νεῖλος ὁ Ἀσκητής, ὁ ὁποῖος ἒχει συγγράψει εἰδική πραγματεία μέ τίτλο ''Περί προσευχῆς κεφάλαια''.

Ὁ Ὃσιος Νεῖλος ὁ Ἀσκητής ὑπῆρξε μία σημαντική μορφή ἀσκητικοῦ πατέρα τῆς Ἐκκλησίας, ὃπως ἂλλωστε δηλώνει καί ἡ προσωνυμία του ὡς ἀσκητοῦ, πού ἒζησε τήν χρυσή ἐποχή τῶν Μεγάλων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, τόν 5ο αι. Καταγόταν ἀπό τήν Κων/πολη καί ἀπό εὐγενική γενιά. Κατεῖχε ὑψηλή θέση στήν αὐτοκρατορική διοίκηση, διετέλεσε μάλιστα καί ἒπαρχος Κων/πόλεως. Ἡ ἐπαφή του καί ἡ πνευματική σχέση πού ἀνέπτυξε μέ τόν Ἰωάννη τόν Χρυσόστομο, τόν ἐπηρέασε στό νά λάβει τήν ἀπόφαση νά ἐγκαταλείψει τήν κοσμική ζωή καί τά ὑψηλά ἀξιώματα πού κατεῖχε, καί νά ἐπιλέξει τήν ἀσκητική ζωή τοῦ ἀφιερωμένου στόν Χριστό μοναχοῦ. Ἂφησε τήν Κων/πολη καί μαζί μέ τόν γιό του Θεόδουλο ἐγκαταστάθηκε στήν ἒρημο τοῦ Σινά, ὃπου καί ἀσκήτευσε. Ἒχοντας μεγάλη μόρφωση, θεολογική καί κοσμική, καί ἒχοντας βιώσει τήν πνευματική ζωή καί τήν γλυκύτητα τῆς προσευχῆς, ἀλλά καί ἒχοντας φθάσει σε ὑψηλά ἐπίπεδα πνευματικῆς σοφίας, κατέγραψε τίς ἐμπειρίες αὐτές σέ μία σειρά ἐπιστολῶν μέ παραινετικό, διδακτικό καί θεολογικό περιεχόμενο, καί ἂλλων ἀξιόλογων ἀσκητικῶν συγγραμμάτων, μέ ἀναφορές καί περιγραφές τοῦ γνησίου μοναχικοῦ τρόπου ζωῆς, τίς μεθόδους τῆς ἀσκήσεως καί τῆς προσευχῆς. Στήν ''Φιλοκαλία'' ἒχουν συμπεριληφθεῖ δύο ἒργα του, ὁ ''Λόγος Ἀσκητικός'' γιά τήν ἀσκητική ζωή τῶν μοναχῶν, καί τά ''Περί προσευχῆς κεφάλαια'' (ἂν καί τό συγκεκριμένο κείμενο ἀμφισβητεῖται ἂν εἶναι γνήσιο ἒργο δικό του ἢ τοῦ Εὐάγριου τοῦ Ποντικοῦ, ἑνός ἂλλου πατρός τῆς Φιλοκαλίας).

Στά κεφάλαια αὐτά ''περί προσευχῆς'' ὁ Ὃσιος Νεῖλος ὁ Ἀσκητής μᾶς περιγράφει τίς πνευματικές προϋποθέσεις τῆς προσευχῆς, τά διάφορα στάδια καί τήν ποιότητα τῆς προσευχῆς, ὃπως καί τίς ἀδυναμίες καί τά ἐμπόδια πού συναντᾶ ὁ πιστός στό ἒργο τῆς προσευχῆς. Οἱ συμβουλές πού μᾶς δίνει ὁ Ὃσιος Νεῖλος ἀποτελοῦν συμπύκνωμα τῆς ἀσκητικῆς πείρας τῶν πατέρων τῆς ἐρήμου καί τῆς νηπτικῆς παραδόσεως, ὃπως τή βιώνει καί τήν ἐκφράζει γνησίως ὁ Ὃσιος Νεῖλος, καί γιά ἐμᾶς τούς χριστιανούς ἀποτελοῦν πολύτιμο ὁδηγό γιά τήν πνευματική μας ζωή καί γιά τή βελτίωση τῆς ποιότητας τῆς προσευχῆς μας.

Προηγουμένως ὃμως θά διατρέξουμε τήν Κ.Δ. γιά νά δοῦμε τί στοιχεῖα μας δίνει γιά τήν προσευχή. Ὁ ἲδιος ὁ Ἰησοῦς δίδαξε στούς μαθητές Του πῶς πρέπει νά προσεύχονται (μέ τό ''Πάτερ ἡμῶν''-Λκ. 11,1-4, Ματθ. 6,9-13), συστήνει μάλιστα ἡ προσευχή νά εἶναι σύντομη καί περιεκτική, χωρίς πολυλογίες (Ματθ.6,7-8). Ἓνα ἂλλο σημαντικό στοιχεῖο τῆς προσευχῆς πού συμβάλλει στήν ποιότητα καί τήν ἀποτελεσματικότητά της εἶναι ἡ μόνωση καί ἡ ἡσυχία. ''Σύ δέ ὃταν προσεύχῃ, εἲσελθε εἰς τό ταμιεῖον σου, καί κλείσας τήν θύραν σου πρόσευξαι τῷ πατρί σου τῷ ἐν τῷ κρυπτῷ, καί ὁ πατήρ σου ὁ βλέπων ἐν τῷ κρυπτῷ ἀποδώσει σοι ἐν τῷ φανερῷ'' (Ματθ. 6,6). Ἑρμηνεύοντας τό συγκεκριμένο χωρίο ὁ Ἃγ. Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος σημειώνει ὃτι οἱ θύρες τῶν αἰσθήσεων πρέπει νά εἶναι κλειστές τήν ὣρα τῆς προσευχῆς, ὣστε ὁ προσευχόμενος νά ἒχει τό νοῦ καί τήν καρδιά του συγκεντρωμένη στή νοερά καί καρδιακή προσευχή, οὓτως ὣστε οἱ κοσμικές μέριμνες, βιοτικοί ἢ πονηροί λογισμοί νά μήν ἀποσποῦν τήν διάνοια τοῦ προσευχομένου ἀπό τήν ἐπικοινωνία μέ τό Θεό. Ὣς πρός τή συντομία τῆς προσευχῆς, πολλοί νηπτικοί πατέρες θεωροῦν πώς ὁ Κύριος ὑπονοεῖ τή μονολόγιστη προσευχή τοῦ Ἰησοῦ, τό γνωστό ''Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, Υἱέ Θεοῦ, ἐλέησόν με'', πού συνιστᾶ ὡς προσευχή, διότι εἶναι ἁπλή, σύντομη, βοηθάει τό νοῦ νά μή διασπᾶται μέ τίς πολυλογίες στήν προσευχή, καί ταυτοχρόνως εἶναι περιεκτική, οὐσιαστική, καί ὁμολογία πίστεως, ''ἐπίκληση τοῦ ὀνόματος τοῦ Ἰησοῦ, πού μαστίζει καί ἀποδιώχνει τούς δαίμονες'' (Ἰωάννης τῆς Κλίμακος).

Στήν Κ.Δ. ἐπίσης περιγράφονται διάφοροι τρόποι προσευχῆς, μέ ψαλμωδίες, ὓμνους, μέ τά χείλη (ἐξωτερική προσευχή), ἀλλά καί μέ τό νοῦ καί τήν καρδιά (ἐσωτερική, πνευματική νοερά προσευχή), διάκριση πού ἀργότερα οἱ νηπτικοί πατέρες τῆς ''Φιλοκαλίας'' ἐπεξεργάστηκαν περισσότερο θεωρώντας ὃτι ἡ ἐξωτερική προσευχή ὁδηγεῖ τούς πνευματικά ἀρχάριους στό ἀμέσως ἑπόμενο καί ἀνώτερο ποιοτικά στάδιο τῆς ἐσωτερικῆς-νοερᾶς προσευχῆς. Παραθέτουμε τά σχετικά χωρία: ''προσεύ-ξομαι τῷ πνεύματι, προσεύξομαι δέ καί τῷ νοΐ, ψαλῶ τῷ πνεύματι, ψαλῶ δέ καί τῷ νοΐ''(Α' Κορ.14,15), ''διά πάσης προσευχῆς καί δεήσεως, προσευχόμενοι ἐν παντί καιρῷ ἐν πνεύματι, καί εἰς αὐτό τοῦτο ἀγρυπνοῦντες ἐν πάσῃ προσκαρτερήσει καί δεήσει'' (Ἐφεσ. 6,18).

Μέσα στά πλαίσια πού ἡ Κ.Δ. ὁριοθετεῖ γιά τήν προσευχή, οἱ νηπτικοί καί ἀσκητικοί Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας στηρίχθηκαν καί ἐπεξερ-γάσθηκαν εἰς βάθος μεθόδους καί τεχνικές τῆς νοερᾶς προσευχῆς, μέ σκοπό τήν κάθαρση τοῦ προσευχομένου ἀπό τά πάθη καί τούς ἐμπαθεῖς λογισμούς, τό φωτισμό του καί τή θέωση -τήν ἓνωση μέ τόν Θεό καί τή βίωση τῆς ἐμπειρίας τῆς παρουσίας τοῦ θεϊκοῦ φωτός πού καταυγάζει τήν γλυκύτητα τῆς προσευχῆς (νηπτική καί ἡσυχαστική ἐμπειρία). Ἀπό τούς πρώιμους νηπτικούς Πατέρες τῆς ''Φιλοκαλίας'' πού ἀσχολήθηκαν συστηματικά μέ τό θέμα τῆς προσευχῆς εἶναι ὁ Ὃσιος Νεῖλος ὁ Ἀσκητής.

Ἡ προσευχή εἶναι συναναστροφή τοῦ νοῦ μέ τό Θεό, μᾶς λέει ὁ Ὃσιος Νεῖλος. Ἑπομένως, γιά νά πλησιάσει κανείς καί νά δεῖ τό Θεό ὀφείλει νά ἀπομακρύνει κάθε ἐμπαθή λογισμό. ''Πρῶτα-πρῶτα στην προσευχή σου νά λάβεις τό χάρισμα τῶν δακρύων, γιά νά μπορέσεις νά μαλακώσεις τήν ἀγριότητα τῆς ψυχῆς σου καί ἀφοῦ ἐξομολογηθεῖς τίς ἁμαρτίες σου στόν Κύριο, νά λάβεις τήν ἂφεση''. -''Νά στέκεσαι ὑπομένοντας τόν κόπο, νά προσεύχεσαι μέ ἒνταση καί ἐπιμονή καί νά ἀποστρέφεσαι τίς φροντίδες καί τίς σκέψεις, γιατί σέ ταράζουν καί σέ θορυβοῦν. Ὃταν σέ δοῦν οἱ δαίμονες ὃτι εἶσαι πρόθυμος νά προσευχηθεῖς ἀληθινά, τότε σοῦ φέρνουν στό νοῦ σκέψεις πραγμάτων δῆθεν ἀναγκαίων, γιά νά στραφεῖ ὁ νοῦς σέ αὐτά καί νά χάσει τήν καρποφόρα προσευχή. Ἀγωνίσου νά κρατήσεις τό νοῦ τήν ὣρα τῆς προσευχῆς''.

Ἀπό τίς παραπάνω ἐπισημάνσεις τοῦ Ὁσίου Νείλου, φαίνεται πώς τά πρῶτα στάδια τῆς προσευχῆς εἶναι ἡ εἰλικρινής μετάνοια καί ἡ αὐτοσυγκέντρωση στήν προσευχή. Στή συνέχεια ὁ Ὃσιος Νεῖλος ὁρίζει τά χαρακτηριστικά τῆς ἀληθινῆς προσευχῆς, πού ἀποτελεῖ καρπό πραότητας καί ἀοργησίας, χαρᾶς καί εὐχαριστίας πρός τόν Κύριο, πού ἀπομακρύνει κάθε λύπη καί μικρόψυχη ἢ μνησίκακο διάθεση πρός τούς ἂλλους.

Στή συνέχεια ὁ Ὃσιος Νεῖλος προχωρεῖ σέ πιό πρακτικές ἐπισημάνσεις γιά τό περιεχόμενο τῆς προσευχῆς, τόν τρόπο νά προσευχόμασθε καί τί νά ζητᾶμε ἀπό τό Θεό στήν προσευχή μας. ''Μήν προσεύχεσαι μόνο μέ ἐξωτερικά σχήματα, ἀλλά νά προτρέπεις τό νοῦ σου νά συναισθάνεται τήν πνευματική προσευχή μέ μεγάλο φόβο. Μήν προσεύχεσαι νά γίνουν τά θελήματά σου, γιατί δέ συμφωνοῦν μέ τό θέλημα τοῦ Θεοῦ. Νά ζητᾶς ἀπό Αὐτόν, νά γίνει τό θέλημά Του, γιατί ὁ Θεός θέλει τό ἀγαθό καί συμφέρον τῆς ψυχῆς σου. Πολλές φορές ζητᾶμε μέ τήν προσευχή ἀπό τό Θεό, νά γίνει κάτι πού νομίζουμε καλό, καί ἐπιμένουμε παράλογα νά τό ζητοῦμε ἐκβιάζοντας τό θέλημα τοῦ Θεοῦ, καί δέν Τόν ἀφήνουμε νά οἰκονομήσει Ἐκεῖνος ὃ,τι γνωρίζει ὡς συμφέρον δικό μας. Καί ἀφοῦ λάβουμε ὃ,τι ζητήσαμε, λυπούμαστε γιατί δέν ἦρθαν τά πράγματα ὃπως νομίζαμε, γιατί δέν εἲχαμε ζητήσει νά γίνει τό θέλημα τοῦ Θεοῦ. Τί εἶναι ἀγαθό, παρά μόνον ὁ Θεός; Ἂς ἀναθέσουμε σέ Αὐτόν ὃλα τά αἰτήματά μας, καί ὃλα θά πᾶνε καλά. Γιατί ὁ ἀγαθός Θεός, ὁπωσδήποτε χορηγεῖ καί ἀγαθές δωρεές….Μή λυπᾶσαι, γιατί δέν παίρνεις ἀμέσως ἐκεῖνο πού ζητᾶς ἀπό τό Θεό, γιατί θέλει νά σέ εὐεργετήσει περισσότερο μέ τό νά ὑπομένεις στήν προσευχή''.

''Προσευχή εἶναι τό ἀνέβασμα τοῦ νοῦ στό Θεό. Πρῶτα-πρῶτα νά προσεύχεσαι νά καθαριστεῖς ἀπό τά πάθη, δεύτερον, νά ἀπαλλαγεῖς ἀπό τήν ἂγνοια καί τήν λήθη, καί τρίτον, νά ἀπαλλαγεῖς ἀπό κάθε πειρασμό καί ἐγκατάλειψη. Στήν προσευχή σου νά ζητᾶς μόνον τή δικαιοσύνη καί τή βασιλεία τοῦ Θεοῦ, δηλ. τήν ἀρετή καί τήν πνευματική γνώση, καί ὃλα τά ὑπόλοιπα θά σοῦ προστεθοῦν (Ματθ.6,33) …ἀγωνίσου νά προσεύχεσαι ὂχι ἀπό συνήθεια, ἀλλά μέ αἲσθηση. Αἲσθηση προσευχῆς εἶναι περισυλλογή τοῦ νοῦ ἑνωμένη μέ εὐλάβεια, κατάνυξη, πόνο ψυχῆς πού συνοδεύει τήν ἐξομολόγηση τῶν ἁμαρτιῶν καί μέ στεναγμούς ὂχι ἐπιδεικτικούς, ἀλλά ἀφανεῖς''.

Ὁ Ὃσιος Νεῖλος προειδοποιεῖ γιά τίς παγίδες καί τά ἐμπόδια τοῦ πονηροῦ γιά νά μᾶς ἀποσπάσει ἀπό τήν προσευχή. ''Ὃταν προσεύχεσαι, φύλαγε δυνατά τή μνήμη σου. Στήν ὣρα τῆς προσευχῆς ἡ μνήμη σοῦ φέρνει ἢ φαντασίες παλαιῶν πραγμάτων, ἢ νέες φροντίδες, ἢ πρόσωπα. Ὃταν μεταχειριστεῖ ὁ διάβολος πολλά μέσα καί δέν μπορέσει νά ἐμποδίσει τήν προσευχή τοῦ δικαίου, ἀποσύρεται γιά λίγο καί τόν ἐκδικεῖται κατόπιν, εἲτε τόν ἀνάβει γιά νά ὀργιστεῖ, καταστρέφοντας τήν ἂριστη κατάσταση τοῦ νοῦ, πού δημιουργήθηκε ἀπό τήν προσευχή, ἢ ἀφοῦ τόν ἐρεθίσει σέ παράλογη ἡδονή, μολύνει τό νοῦ του. Δέν θά μπορέσεις νά προσευχηθεῖς καθαρά, ἂν ἀνακατεύεσαι μέ ὑλικά πράγματα καί σέ ταράζουν συνεχεῖς φροντίδες. Προσευχή εἶναι ἀπόρριψη σκέψεων. Ὃταν προσευχηθεῖς, στάσου γενναῖα, γιά νά φυλάξεις τόν καιρό τῆς προσευχῆς. Ὃλος ὁ πόλεμος ἀνάμεσα σέ μᾶς καί τούς ἀκάθαρτους δαίμονες γίνεται γιά τήν πνευματική προσευχή. Γιατί πολύ ἐχθρική καί ἐνοχλητική γίνεται σέ αὐτούς ἡ προσευχή, ἐνῶ σέ μᾶς εἶναι πρόξενος σωτηρίας, τερπνή καί εὐχάριστη. Τί θέλουν οἱ δαίμονες νά κάνουν νά ενεργήσει σε μᾶς; Γαστρι μαργία, πορνεία, φιλαργυρία, ὀργή, μνησικακία καί τά λοιπά πάθη, γιά νά βαρύνει ὁ νοῦς καί νά μήν μπορεῖ νά προσευχηθεῖ ὃπως πρέπει''.

''Κατάσταση προσευχῆς εἶναι μία ἀπαθής συνήθεια, πού ἁρπάζει σέ μεγάλο πνευματικό ὓψος τό νοῦ. Πρέπει κανείς νά εἶναι κύριος τοῦ θυμοῦ καί τῆς ἐπιθυμίας ὃποιος θέλει πραγματικά νά προσευχηθεῖ, ἀλλά καί νά ἀπομακρυνθεῖ ἀπό κάθε ἐμπαθή σκέψη. Ἐκεῖνος ποῦ ἀγαπᾶ τό Θεό, συνομιλεῖ μαζί Του ὡς γιός πρός Πατέρα καί ἀποστρέφεται κάθε ἐμπαθή σκέψη…Ἂν εἶσαι θεολόγος, θά προσευχηθεῖς ἀληθινά. Καί ἂν προσεύχεσαι ἀληθινά, εἶσαι πράγματι θεολόγος. Ἂν προσεύχεσαι ἀλη-θινά, ἂγγελοι θά ἒρθουν μαζί σου ὃπως καί στό Δανιήλ, καί θά σέ διδά-ξουν τούς λόγους κάθε πράγματος (Δαν. 12,19). Πρέπει νά γνωρίζεις ὃτι οἱ ἃγιοι Ἂγγελοι μᾶς προτρέπουν στήν προσευχή, στέκονται μαζί μας καί χαίρονται καί προσεύχονται καί αὐτοί γιά χάρη μας (Τωβίτ 12,12).

Ὁ Ὃσιος Νεῖλος μᾶς προειδοποιεῖ ἐπίσης ἀπό τῖς μεθοδεύσεις τῶν δαιμόνων νά μᾶς ἀποσπάσουν ἀπό τήν προσευχή. ''Ἂν ἒχεις ἐπιμέλεια στήν προσευχή, νά ἑτοιμάζεσαι γιά ἐφόδους δαιμόνων ἐναντίον σου καί νά ὑπομένεις μέ καρτερία, γιατί θά ὁρμήσουν καταπάνω σου σἀν ἂγρια θηρία. Νά εἶσαι πάντοτε ἓτοιμος, σάν ἒμπειρος ἀγωνιστής, καί ἂν ξαφνικά δεῖς καμιά φαντασία, μήν τρομάξεις. Πρόσεξε μή σέ ἐξαπατήσουν οἱ δαίμονες μέ κανένα ὃραμα, κρότους, χτύπους, φωνές, κακώσεις, ἀλλά νά συγκεντρωθεῖς καταφεύγοντας στήν προσευχή''. Ἀναφέρει μάλιστα περιστατικά ὃπου μοναχοί στήν ἒρημο κατά τή διάρκεια τῆς προσευχῆς τους ἀντιμετώπισαν τέτοιες δοκιμασίες, ξαφνικούς ἀνέμους, ἐμφάνιση φιδιῶν πού τύλιξαν τό σῶμα τους καί τούς δάγκωσαν, ἐμφανίσεις ἀγγέλων καί πονηρῶν δαιμόνων, ἀλλά ἐπειδή δέν διέκοψαν τήν προσευχή τους, ὃλα αὐτά τά ἀπατηλά ὁράματα ἐξαφανίσθηκαν.

Ὁ Ὃσιος Νεῖλος πού ξεπέρασε μέ ἐπιτυχία τίς παγίδες τοῦ πονηροῦ καί ἀξιώθηκε ἀπό τό Θεό τῆς ἀληθινῆς πνευματικῆς-νοερᾶς προσευχῆς, καί αἰσθάνθηκε τή γλυκύτητα τῆς συνομιλίας μέ τό Θεό, στό ἒργο τοῦ ''περί προσευχῆς κεφάλαια'' μᾶς παρέδωσε πολύτιμες καί πρακτικές συμβουλές νά τίς ἀκολουθήσουμε ὡς ὁδηγό στή δική μας προσευχή, ὣστε νά γευθοῦμε καί ἐμεῖς τή χαρά αὐτή. Θά κλείσουμε τό κείμενό μας μέ κάποιες τελικές σκέψεις τοῦ Ὁσίου Νείλου γιά τήν προσευχή. ''Πρα-γματική προσευχή ἐκτελεῖ ἐκεῖνος πού προσφέρει πάντοτε ὁλόκληρη τήν πρώτη του σκέψη θυσία στό Θεό, σάν τήν προσφορά θυσίας τῆς ἀπαρχῆς τῶν πρώτων καρπών. Ἡ προσοχή τοῦ νοῦ πού προσπαθεῖ νά βρεῖ προσευχή, θά βρεῖ προσευχή. Γιατί ἡ προσευχή ἀκολουθεῖ τήν προσοχή. Ὃταν κατά τή διάρκεια τῆς προσευχῆς σου ξεπεράσεις κάθε ἂλλη χαρά, τότε πράγματι βρῆκες τήν ἀληθινή προσευχή''.

ΠΗΓΗ